Kukurydza
Kukurydza zwyczajna jest roczną rośliną jednoliścienną z rodziny traw, wiatropylną, jednopienną, o wzniesionym źdźble, wysokości od 50 do 250 cm (w tropikach do 6 m). Pochodzi z Ameryki; w stanie dzikim nie jest obecnie spotykana.
System korzeniowy jest wiązkowy, sięgający na głębokość 100—150 cm i głębiej. Liście skrętoległe, sfalowane, z wierzchu omszone, o szerokiej blaszce i krótkim języczku, wyrastają po¬jedynczo z każdego węzła. Kwiatostan męski — wiecha złożona z 2-kwiatowych kiosków osadzonych parami. W kwiecie 3 pręciki z pylnikami zawierającymi do 2500 ziaren pyłku. Kwiatostan żeń¬ski — kolba cylindryczna lub stożkowata, długości 4—50 cm, o masie 30—500 g, stojąca w pachwinie liścia, ukryta w pochwach liściowych. Słupek z dużą zalążnią i bardzo długim znamieniem. Owoc — ziarniak. Masa 1000 ziaren waha się od 50 do 1100 g (naj¬częściej od 100 do 400 g).
Ojczyzną kukurydzy jest Ameryka Środkowa i Południowa. Nie wykluczone, że jest to najstarsze zboże. W Meksyku wykryto pyłek kukurydzy, którego wiek oceniono na 60 000 lat. Kolby kukurydzy znalezione w New Mexico w grotach na głębokości 2 m pochodzą z 2500 r. przed naszą erą.
Prastara kukurydza rozwijała się w dwóch ośrodkach powstawania jej form: pierwotnym — Meksyku i Ameryce Środkowej, oraz wtórnym — płaskowyżu Peru, dokąd dostała się z Ameryki Środkowej 3150—3350 lat temu. Przed przybyciem Hiszpanów do Meksyku kukurydzę uprawiali, stosując nawadnianie, Aztekowie, Zapotekowie i Majowie.
Kanady do Patagonii. Pierwsze sposoby użytkowania kukurydzy na Kubie opisał Kolumb (1492 r.). On też nazwał ją „mais” od nazwy indiańskiej „machiz”.
Pierwsze próbki kukurydzy dostarczono do Hiszpanii, prawdo-podobnie po drugiej wyprawie Kolumba. Pierwszym drukowa¬nym wizerunkiem kukurydzy była rycina w Zielniku Leonarda Fuchsa z 1542 r. Portugalczycy zawieźli kukurydzę na zachodnie wybrzeże Afryki i do Indii na początku XVI w.; w 1525 r. kuku¬rydza dostała się do Chin. Do Rosji roślina ta trafiła, prawdopo¬dobnie, przez Turcję i Gruzję; w każdym razie nazwa „kukury¬dza” jest pochodzenia węgierskiego („kukuruc”).
Ziarno kukurydzy zawiera 9—12% białka, 4—6% tłuszczu (w za-rodkach do 40%), 65—70% węglowodanów, 2,2% celulozy, witami-ny Bj, B2, B6, B12, D, C, E i Ks, potas, fosfor, żelazo, miedź i nikiel; w ziarnie odmian żółtoziarnistych jest dużo prowitaminy A. W Ameryce wyhodowano odmiany z mutacjami Opaque-2 i Flou- ry-2 ze znaczną zawartością lizyny i tryptofanu.
Ziarno przerabia się na mąkę, kaszę, płatki, ziarno dmuchane, namiastkę kawy i napoje alkoholowe. Z mąki wypieka się chleb i ciasta. W Rumunii potrawa z kaszy kukurydzianej — mamałyga — stanowi podstawę odżywiania się ludności. We Włoszech rozpowszechniona jest potrawa z mąki kukurydzianej — polenta. W Gruzji bardzo popularny jest chleb kukurydziany — mczadi. Ugotowane kolby w fazie dojrzałości mlecznej stanowią ulubiony smakołyk dzieci. Dużym popytem cieszą się konserwy z kukurydzy cukrowej i mrożone kolby. W Ameryce podkiełkowane ziarna służą do sporządzania sałat i mieszanek warzywnych marynowanych.
Ziarno stanowi surowiec dla przemysłów: krochmalniczo-syro- piarskiego, piwowarskiego, spirytusowego i konserwowego; prze¬rabia się je także na dekstrynę, cukier i olej. Ze 100 kg kukury¬dzy otrzymuje się 2—3,5 kg oleju. Olej składa się głównie z mie¬szaniny trójglicerydów i zawiera, oprócz tłuszczu związanego z glutenem, celulozą i skrobią, wiele wolnych kwasów tłuszczo¬wych. Zużycie oleju kukurydzianego na cele spożywcze nieprzer¬wanie wzrasta, zwłaszcza w przemyśle piekarniczym USA, co wiąże się z niedoborem i wysoką ceną oliwy.
Przy spożywaniu oleju kukurydzianego poziom cholesterolu w krwi znacznie się obniża, toteż olej ten jest zalecany w przypadkach stwardnienia tętnic (dawka dobowa 75 g). Duże znaczenie lecznicze ma przy chorobach wątroby. Z oleju kukurydzianego pozyskuje się witaminę E. Stwierdzono, że między zawartością witaminy E a liczbą jodową oleju istnieje dodatnia korelacja.
Zeina z ziarna kukurydzy stosowana jest — w mieszance z wełną — do produkcji włókna (vicara). Doskonałym smakiem odznacza się skrobia kukurydziana używana do wyrobu puddingów, tortów, obarzanków i ciastek, a także jako przyprawa do zup, sosów i duszonych warzyw. Glukoza otrzymywana ze skrobi kukurydzianej zalecana jest w diecie i różnych chorobach. W USA duże ilości skrobi kukurydzianej zużywa się do produkcji materiałów wybuchowych (nitroskrobia).
Z odpadów pozyskuje się kwas glutaminowy stosowany przy leczeniu chorób ośrodkowego układu nerwowego: epilepsji, psychoz, depresji oraz innych chorób psychicznych i nerwowych, a także postępującego samoistnego zaniku mięśni; w praktyce pediatrycznej — przy leczeniu zespołu Downa (mongolizmu) i zapaleniu istoty szarej rdzenia (nie należy natomiast podawać kwasu glutaminowego w stanach gorączkowych, chorobach wątroby, nerek, przewodu pokarmowego i narządów krwiotwórczych ani przy zwiększonej pobudliwości).
Kukurydza ma ogromne znaczenie jako roślina pastewna. Ziarno jest wartościową paszą treściwą. Kiszonka z łodyg, liści i kolb w fazie dojrzałości mleczno-woskowej odznacza się wysoką wartością pokarmową. Na paszę przeznacza się także rozdrobnione suche łodygi.
Z łodyg, osadek i pochew liściowych wyrabia się papier, lino¬leum, wiskozę i inne tkaniny syntetyczne, podkładki izolacyjne, lakiery, furfurol, węgiel aktywowany, atrament, klej, sztuczne żywice i korek, superczułe błony fotograficzne i filmowe, sztuczne drewno, kwas octowy i alkohol metylowy.
Wyciąg, odwar i napar ze znamion kukurydzy używane są w me-dycynie. Zawierają sitosterol, stigmasterol, tłuszcz, olejek ete¬ryczny, saponiny, gorycz, witaminę C, substancje gumopodobne i in. Jako środek żółcio- i moczopędny znajdują zastosowanie w za¬paleniach pęcherzyka żółciowego, zapaleniach przewodów żółcio¬wych, zapaleniach wątroby z zahamowaniem wydzielania żółci, w kamicy moczowej, zapaleniu kłębków nerkowych, nieżycie ne¬rek i in. Razem z preparatami witaminy K stanowią środek tamu¬jący krwawienie. Zapisywane są w celu zmniejszenia apetytu i zapobiegania otyłości. W lecznictwie ludowym prażone ziarna z miodem zalecane są przy biegunce.
Zarodniki głowni kukurydzy zawierają alkaloid ustilagininę działającą tak samo jak ergotamina zawarta w sporyszu.
